Definitie
De term racisme wordt in meerdere betekenissen gebruikt. In de meest algemene zin betekent racisme dat leden van een bepaald ras zich inherent superieur achten aan leden van een ander ras. Bij debatten over racisme is echter vaak sprake van verwarring over de precieze betekenis of implicatie van deze term. Velen gebruiken het racisme in algemene zin als aanduiding van xenofobie (angst voor vreemdelingen) of etnocentrisme. Anderzijds trachten wetenschappers laatstgenoemde begrippen juist af te bakenen van racisme als ideologie of wetenschappelijk racisme.
Algemeen
Zuiver theoretisch racisme geeft geen kwalitatief waardeoordeel over de verschillende mensenrassen. Het erkent hooguit de verschillen, zonder daar een waardeoordeel over te geven. Toch heeft racisme in het dagelijks taalgebruik een negatieve betekenis, aangezien het dagelijks taalgebruik uitgaat van de aanwezigheid van een kwalitatief waardeoordeel.
Koppeling van racisme aan objectieve normen zoals die voortspruiten uit de evolutietheorie of subjectieve normen, zoals die voortspruiten uit de overlevende culturen, kan echter wel degelijk leiden tot kwalitatieve waardeoordelen over raciale eigenschappen. Benadrukt moet worden dat Charles Darwin, de grondlegger van de evolutietheorie juist uitging van de fundamentele biologische gelijkheid van verschillende mensenrassen of bevolkingsgroepen.
Deze "praktische" racistische houding gaat nogal eens gepaard met vooroordelen en onbegrip ten aanzien van mensen van een ander ras dan dat van degene, die de racistische houding koestert. Niet zelden beroepen racisten zich op een wetenschappelijke onderbouwing van hun denkbeelden. Over de vraag of er wetenschappelijke onderbouwing voor rassenonderscheid mogelijk is, bestaan zeer uiteenlopende visies.
Racistisch gedrag en racistisch denken worden in het bijzonder bezien als een gevolg van de maatschappelijke ontwikkeling rond de multiculturele en multiraciale samenleving, waarin de leden van een (al dan niet dominante) raciale groep zich bedreigd voelen in hun bestaan. Er zijn echter ook altijd vormen van racisme geweest zonder dat er sprake was van een dergelijke samenleving.
Europa
Nazi-Duitsland
Het meest bekende voorbeeld van racisme is de rassenpolitiek in Nazi-Duitsland. Adolf Hitler voerde zijn persoonlijke, op semi-mystieke, semi-religieuze, historische, maar ook biologische, sociaal-economische en maatschappelijke gronden gevestigde rassentheorie uit tot in de uiterste consequenties: met de Neurenberger wetten, door de nazi's aangenomen in 1935, werd bijvoorbeeld elk seksueel contact tussen Duitsers (ariërs) en joden verboden. Uiteindelijk liep Hitlers visie en streven uit op de moord op zes miljoen joden. Hij stond een totale 'Endlösung' (dus vernietiging) van het "joodse probleem" voor, op zijn minst in Europa. Bovendien liet hij zo'n honderdduizend gehandicapten en vele zigeuners, homoseksuelen en andere inferieur geachte mensen systematisch ombrengen en maakte hij een begin met het laten verwekken en opvoeden van groepen 'zuiver' Duitse kinderen tot model-Ariërs. Ook de wetenschap werd ingezet om onderzoek te doen naar typisch "Arische" lichaamskenmerken.
Joden
Buiten de vervolging door Nazi-Duitsland stonden de Joden eeuwenlang aan vervolgingen bloot. Tot na de Tweede Wereldoorlog vonden voornamelijk in Oost-Europa pogroms plaats waarbij Joden door de niet-Joodse bevolking werden vermoord.
Roma en Sinti
De Roma en Sinti staan in Oost-Europa aan discriminatie bloot. Triest dieptepunt was de uitroeiingspolitiek van de Nazi's tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Afrika
Zuid-Afrika
De rassenscheiding die in Zuid-Afrika reeds bestond werd na de Tweede Wereldoorlog geïnstitutionaliseerd in de vorm van apartheid. De bevolking van Zuid-Afrika werd in vier hoofdgroepen ingedeeld en kregen ieder hun eigen woongebieden. De zwarte meerderheid van de bevolking had geen stemrecht. De apartheidspolitiek werd in 1990 officieel opgeheven en in 1994 werd Nelson Mandela de eerste zwarte president van Zuid-Afrika.
Namibië
Tussen 1904 en 1907 voerde de Duitse kolonisator een vernietigingspolitiek jegens de Herero- en de Nama-volkeren. Namibië stond vanaf 1915 onder Zuid-Afrikaans bewind. Ook hier gold de apartheidspolitiek.
Rhodesië en Zimbabwe
Tussen 1965 en 1979 had Rhodesië een blanke minderheidsbewind onder Ian Smith. De zwarte bevolkingsmeerderheid was niet in de regering vertegenwoordigd. In 1980 kwam Robert Mugabe in Zimbabwe aan het bewind. Aanvankelijk waren de blanken nog betrokken in het bestuur van Zimbabwe; na 2000 werd de grond van blanke boeren op grote schaal onteigend.
Nigeria / Biafra
Tijdens de Biafra-oorlog richtten leden van de Haussa-stam zich tegen de Igbo. Hierbij kwamen honderdduizenden Igbo om het leven.
Uganda
In 1972 werd de Indiase bevolking door Idi Amin uit Uganda verdreven. Achterblijvers werden vermoord.
Rwanda / Burundi
In de jaren negentig vond de Rwandese genocide plaats waarbij Hutu's en Tutsi's elkaar naar het leven stonden.
Soedan
In 2003 brak het conflict in Darfoer uit, waarbij Arabische stammen zich richtten tegen de zwarte Afrikanen.
Amerika
Zowel in Noord- als Zuid-Amerika is op grote schaal slavernij voorgekomen waarbij Afro-Amerikanen als handelswaar werden beschouwd.
Verenigde Staten
In het zuiden van de Verenigde Staten had de zwarte bevolking minder burgerrechten dan de blanken. De Jim Crow-wetten werden pas in 1964 afgeschaft.
Guatemala
In de jaren tachtig vond de Guatemalteekse genocide plaats waarbij tienduizenden indianen om het leven werden gebracht.
Midden-Oosten
Koerden
Koerden worden in verschillende landen van het Midden-Oosten gediscrimineerd. In Syrië werd velen van hen in de jaren zestig het staatsburgerschap ontnomen, waardoor zij geen landbouwgrond meer konden bezitten. In Turkije mochten Koerden tussen 1980 en 1991 hun taal niet spreken. In Irak werd een gifgasaanval op Halabja uitgevoerd, waarbij 5000 Koerden om het leven kwamen.
Het zionisme en de resolutie van 1991
Als etnisch nationalisme is het Zionisme een racistische ideologie genoemd in de Verenigde Naties Resolutie 3379. Deze resolutie werd in het midden van de koude oorlog gesteund door de communistische en islamitische naties. Israël, de Verenigde Staten en de West-Europese landen en hun bondgenoten stemden tegen. In de Algemene Vergadering kunnen de grootmachten geen veto uitspreken.
De resolutie werd herroepen in 1991. Dit gebeurde met Verenigde Naties Resolutie 48/86. De resolutie dat zionisme gelijk staat aan racisme werd hiermee van tafel gehaald met 111 stemmen voor en 25 tegen.
Palestijnen
De Palestijnen die in 1948 vluchtten of werden verdreven uit Israël konden slechts op zeer beperkte schaal terugkeren naar hun vroegere woonplaats. Extreem-rechtse joodse groeperingen vertolken het standpunt dat ook de resterende Arabieren uit Israël en van de Westelijke Jordaanoever zouden moeten vertrekken. Veel Palestijnen verblijven nog in vluchtelingenkampen. Alleen in Jordanië kregen zij volledige burgerrechten; in de overige landen van het Midden-Oosten kregen zij niet de volledige burgerrechten. In Libanon hebben Palestijnen bijvoorbeeld geen actief en passief kiesrecht.
Joden
De joodse godsdienst werd in de Arabische wereld tot de Tweede Wereldoorlog getolereerd; diverse landen hadden grote joodse gemeenschappen. In het vooroorlogse Palestina vonden diverse bloedige pogroms plaats, maar ook in Irak kwam dit voor. Na de onafhankelijkheid van Israël in 1948 vertrokken de joden, aangemoedigd door zowel Israël als de Arabische wereld. Tegenwoordig wonen er vrijwel geen joden meer in de Arabische wereld. In Jordanië zijn joden expliciet van het staatsburgerschap uitgesloten. Antisemitisme komt in publicaties in het Midden-Oosten op grote schaal voor.
Azië
Japan
De Koreaanse en Chinese minderheden worden blijkens een VN-rapport uit 2005 op grote schaal gediscrimineerd. Tot 1980 werd aan Koreanen die het Japanse staatsburgerschap wilden verwerven de eis gesteld dat zij een Japanse naam aannamen.
Indonesië
In Indonesië zijn in 1959 en 1966 wetten aangenomen die de rechten van de Chinese minderheid beperkten. De Peraturan Pemerintah 10/1959 leidde tot onteigening van hun bedrijven en gedwongen verhuizingen. De 127/U/Kep/12/1966 verplichtte etnische Chinezen om Indonesische namen aan te nemen.
Sri Lanka
In Sri Lanka woedt sinds 1983 een burgeroorlog tussen Tamils en Singalezen, waarbij ruim 70.000 mensen om het leven zijn gekomen.
Biologisch racisme
Racisme op basis van biologische kenmerken, zoals echt of vermeend ras. Dit zag men bij de Engelse en Nederlandse koloniale rijken terug. In Brits-Indië was de hoogste positie die een Indiër kon behalen lager dan de laagste positie van een Engelsman.
Het blanke ras werd biologisch als de hoogste evolutionaire vorm van de mens aangemerkt. Daaronder kwamen de Arabieren, Japanners en Chinezen, die weliswaar een rijke traditie hadden, maar in technische vooruitgang door de blanken voorbij waren gestreefd. Op de laagste treden bevonden zich Indianen en zwarten, die als een tussenvorm tussen mens en aap werden beschouwd. Joden namen in de ogen van antisemieten op basis van een nep-verslag een aparte categorie in. Zij waren volgens hen de tegenstrevers, die of de wereld trachtten te regeren vanuit de schaduw in het nep-verslag de (Protocollen van de wijzen van Sion), of gezien werden als de moordenaars van Jezus Christus, of beschouwd werden als parasieten die hardwerkende burgers hun zuurverdiende geld trachtten af te troggelen. De (vermeende) biologische elementen (zwart haar, kromme neus, bochel) werden hier opzettelijk vermengd met religieus/cultureel racisme.
De term "Mongooltje" voor iemand met het syndroom van Down grijpt terug op deze gedachte. Men geloofde namelijk dat het syndroom een afwijking was waarbij men zich niet zo ver kon ontwikkelen als een "blanke", en dus bij een lagere evolutionaire trede, het "Mongoolse ras", bleef steken.
Effecten van racisme
Racisme kan verschillende effecten hebben. Door racisme leren mensen een andere groep, bijvoorbeeld zogenaamde migranten, zien als "anders en minderwaardig" t.o.v. de zogenaamde eigen groep. Racisme kan ook bepaalde maatregelen motiveren zoals het opdelen van een samenlevingen in blanke en zwarte gebieden, het maken van wetten waardoor bepaalde mensen minder rechten hebben dan andere (zoals vroeger de Joden en zigeuners in Nazi-Duitsland op basis van de Neurenberger wetten). Doordat een bepaalde groep als "slecht" beschouwd wordt, krijgen alle leden van die groep te maken met negatieve discriminatie (achterstelling) op gebieden zoals werk, huisvesting en onderwijs.
Effect op individuen
Racisme kan zowel de racist als zijn slachtoffer psychisch sterk beïnvloeden. Het slachtoffer voelt zich vaak aangevallen of uitgesloten en kan hierdoor bijvoorbeeld minderwaardigheidsgevoelens krijgen en gefrustreerd raken.
De zondebok
De groepen waartegen racisme gericht is, worden vaak beschuldigd de oorzaak te zijn voor de problemen die een bepaald land of streek teisteren, zoals werkloosheid, overbevolking en inflatie. In de praktijk worden deze groepen meestal juist het zwaarst getroffen door deze crisissen. In het Engels heet dat Blaming the victim.
Het is niet toevallig dat de groepen tegen wie racisme gericht is meestal de zwakkere groepen van de samenleving zijn. Het is een vicieuze cirkel: zwakke groepen kunnen zonder problemen gebruikt worden om de schuld te geven van diverse problemen, en door die groepen zo negatief te bestempelen zullen ze zwak gehouden worden, doordat ze niet eerlijk kunnen deelnemen aan de maatschappij.
In Nazi-Duitsland was de zondebok-theorie in werking: Joden en zigeuners (en intellectuelen, communisten, liberalen) werd de schuld gegeven van alle maatschappelijke problemen. De deportatie en/of uitroeiing van deze groepen zou dan alle problemen oplossen.
Sigmund Freud heeft, wijzend op de gedachte dat iedere groep een zondebok kent, opgemerkt dat "het antisemitisme ouder is dan het Jodendom".
Effect op de samenleving
Racisme heeft effect op individuen, maar ook op de samenleving als geheel. Racisme wordt wel eens beschouwd als verdeel-en-heerstactiek, die mensen tegen elkaar opzet om ze verdeeld te houden. Voorbeeld: een groep mensen die voor hetzelfde bedrijf werkt, kan tegen elkaar worden opgezet zodat ze klagen dat de andere groep hun geld afpakt, een hoger loon krijgt, enzovoorts. Als mensen in die val trappen, gaan ze zich niet samen verenigen en om betere werkomstandigheden vragen, zoals ze anders hadden kunnen doen.
Veel mensen zijn van mening dat racisme verbonden is met andere fenomenen zoals fascisme en nazisme (zie ook onderstaande categorieën).
Bestrijden van racisme
Juridisch
Een groot aantal landen in de wereld heeft mensenrechten ingeschreven in hun grondwetten. In Europa erkennen veel landen bijvoorbeeld het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, die op haar beurt gebaseerd is op de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.
Met het aannemen van deze verklaringen bestempelen regeringen vormen van discriminatie zoals racisme als fout, zowel moreel verwerpelijk als juridisch strafbaar. Ondanks de beperking van de persoonlijke vrijheid is er een breed maatschappelijk draagvlak voor deze wetten.
Klachten
Iedere burger kan een klacht indienen wegens discriminatie. In België zijn er twee organisaties die vaak klachten over discriminatie behandelen en opvolgen: het Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding en de Liga voor de Mensenrechten. Deze twee organisaties hebben met succes een proces aangespannen tegen een aantal vzw's van het Vlaams Blok, waarna de partij zichzelf tot Vlaams Belang hernoemd heeft.
Vrijheid van meningsuiting en racisme
De vrijheid van meningsuiting en racisme hebben een lastige verhouding. Er bestaat bij velen de wens om racisme te verbieden en strafbaar te stellen, en is dit in vele landen het geval, doch aan de andere kant is racisme geen daad, het is een motief, een denkwijze, een ideologie, zelfs een epistemologie, zoals in onderstaande externe link naar het artikel van Professor Blommaert. Daardoor heeft racisme op zich slechts het karakter van een mening, die naar de fundamenten van de westerse beschaving niet strafbaar is op zichzelf, evenmin als het uiten ervan, en waarbij de vrijheid om deze mening te uiten zelfs grondwettelijk gewaarborgd is in vrije landen.
Wanneer een normale niet-criminele daad, maar met een racistisch motief, strafbaar wordt gesteld, dan betogen sommigen dat daarmee eveneens de rechtsstaat in gevaar komt omdat de criminaliteit van een daad beoordeeld wordt op het motief, en niet op het criminele karakter van de daad zelf. Rechtsonzekerheid treedt dan in omdat men steeds, bij het stellen van niet-criminele daden, beducht moet zijn of men zijn motief als strafbaar kan beschouwen. Voorbeeld kan zijn de weigering om een eigendom te verhuren aan vreemdelingen.
Sport en racisme
De sportwereld met name het voetbal is niet vrij van racistische sentimenten tijdens wedstrijden geuit door supporters. In dit verband startte de Europese voetbalbond of de UEFA een campagne tegen racisme in stadions. Vlak voor de aftrap van de beide halve finales van het Europees kampioenschap dd 25 en 26 juni 2008 spraken de ploegaanvoerders van de elftallen een boodschap uit tegen alle vormen van racisme en riepen op om vreedzaam samen te leven met andere culturen.
Bron: Text of the Convention, International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination, 1966
Hier zijn drie videos over racisme. Video 2 is een reportage over racisme van neonazi's in Russland. De twee andere zijn drie korte video's om mensen te sensibiliseren.
